درس های سیاست صنعت دفاعی ایران برای بریتانیا

اندیشکده رند (RAND) در مقاله ای به بررسی سیاست های صنعت دفاعی ایران و درس های آن برای بریتانیا پرداخته که خلاصه آن را در زیر می خوانید. 

مقدمه

بریتانیا معمولاً ایران را به عنوان کشوری با عملکردهای مطلوب به رسمیت نمی‌شناسد و گزارش‌هایی مانند گزارش مجلس عوام در سال 2020 و “بازنگری یکپارچه” سیاست‌های ایران را به عنوان عاملی برای بی‌ثباتی منطقه توصیف کرده‌اند. با این حال، گاهی می‌توان از رقبای استراتژیک درس‌هایی ارزشمند گرفت. این مقاله به بررسی سیاست صنعتی دفاعی ایران می‌پردازد که بر اولویت‌بندی نیازهای ضروری در مقابل نیازهای مطلوب و پیوند دادن سیاست‌های صنعتی به اهداف استراتژیک متمرکز است. این رویکرد به ایران کمک کرده است تا با منابع محدود خود، به اهدافی مانند خودکفایی، استقلال، تحقق اهداف نظامی کلیدی، حمایت از متحدان و شکل‌دهی روایت‌های مطلوب دست یابد. به عنوان نمونه، توسعه و تولید پهپادهای بومی نشان‌دهنده این سیاست است. این مقاله به این موضوع می‌پردازد که چگونه این رویکرد ایران می‌تواند برای تدوین سیاست صنعتی دفاعی بریتانیا الهام‌بخش باشد.

پیش زمینه

از زمان انقلاب 1979، ایران به دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های مختلف، در هزینه‌های دفاعی و سایر زمینه‌ها با محدودیت مواجه بوده است. با این حال، علیرغم منابع محدود اقتصادی و نظامی، ایران در طراحی و تولید تجهیزات دفاعی بومی به دستاوردهای چشمگیری رسیده است. کارشناسان این موفقیت را به تمایل ایران به استفاده از روش‌ها و راهبردهای نامتقارن نسبت می‌دهند. استراتژی ایران در صنعت دفاعی، بر توسعه قابلیت‌های خاص برای پیشبرد اهداف استراتژیک، از جمله تولید، بهره‌برداری و صادرات انواع خاصی از تجهیزات دفاعی متمرکز است.

این مقاله با اذعان به پیچیدگی و عدم شفافیت سیاست دفاعی ایران و کمبود اطلاعات موثق در منابع فارسی و انگلیسی، به این نتیجه می‌رسد که برنامه‌ریزی دفاعی ایران به طور کلی منظم و هدفمند است و تولیدات این صنعت به شدت تحت کنترل دولت قرار دارد. اهداف مشخص ایران، مانند توسعه صنعت دفاعی بومی با قابلیت‌های خاص، درس هایی مهم برای کشورهایی با محدودیت منابع، از جمله بریتانیا، دربردارد.

این مقاله به بررسی تاریخچه صنعت دفاعی ایران قبل و بعد از انقلاب 1979 پرداخته و سپس نحوه استفاده ایران از قابلیت‌های دفاعی در چهار حوزه اصلی را تحلیل می‌کند: خودکفایی و استقلال، تحقق اهداف نظامی مشخص مانند بازدارندگی، استفاده استراتژیک از صادرات، و توسعه روایت‌های خاص. در ادامه، این حوزه‌ها از طریق مثال صنعت پهپادی ایران بررسی شده و در پایان، درس‌هایی که این تجربیات می‌توانند برای دیگر کشورها داشته باشند، ارائه می‌شود.

پیشینه صنعت دفاعی ایران

پیش از انقلاب 1979، ایران وابستگی شدیدی به تأمین تسلیحات از کشورهای غربی، به‌ویژه ایالات متحده و بریتانیا، داشت. اما پس از انقلاب و با قطع حمایت غرب و آغاز جنگ ایران و عراق در سال 1980، ایران مجبور شد به تامین‌کنندگان محدود باقی‌مانده (مانند روسیه و چین) اتکا کند و به‌طور جدی در توسعه توانایی‌های دفاعی بومی سرمایه‌گذاری کند. این سرمایه‌گذاری شامل هر دو نیروی نظامی ایران، یعنی ارتش (ارتش) و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGC)، بود که هر یک ساختارها و وظایف خاص خود را داشتند.

در ابتدا، ایران به مهندسی معکوس فناوری‌های روسی و چینی پرداخت و تلاش کرد تجهیزات باقی‌مانده از رژیم شاه را حفظ کند. با گذشت زمان، توانایی‌های بومی در حوزه‌هایی مانند موشک‌های بالستیک، پهپادها، برنامه‌های سایبری، و توانمندی‌های دریایی توسعه یافت. به‌عنوان مثال، سپاه پاسداران با استفاده از قایق‌های تندروی بومی و تاکتیک‌های جمعی، توانسته است از ورود بازیگران خارجی به آب‌های سرزمینی ایران جلوگیری کند.

اگرچه ایران توانایی محدودی در تولید تجهیزات پیشرفته مانند ناوهای بزرگ یا هواپیماهای جنگی مدرن دارد، اما این محدودیت‌ها را با اولویت‌بندی نیازهای ضروری نسبت به خواسته‌های مطلوب جبران کرده است. این رویکرد، که بر استفاده خلاقانه از منابع محدود و تمرکز بر نیازهای خاص استوار است، یکی از مهم‌ترین درس‌های سیاست صنعتی دفاعی ایران به شمار می‌رود.

بهره‌برداری از توانمندی‌های صنعتی دفاعی ایران

دولت ایران از قابلیت‌های منتخب صنعت دفاعی خود برای دستیابی به چهار هدف کلیدی امنیت ملی بهره‌برداری کرده است: حفظ استقلال و خودکفایی، تحقق مأموریت‌های نظامی مهم، تسهیل اتحادها، و شکل‌دهی محیط اطلاعاتی به نفع خود.

خودکفایی و استقلال

خوداتکایی یکی از اصول سیاست دفاعی ایران است که بر اساس نیاز به بهینه‌سازی هزینه‌های نظامی و تأمین امنیت بدون اتکا به حمایت خارجی تعریف می‌شود. ایران، برخلاف بسیاری از قدرت‌های متوسط، بر عمیق‌تر کردن بومی‌سازی تولیدات نظامی خود تمرکز ویژه‌ای دارد که ناشی از تمایل ایدئولوژیک برای استقلال از نفوذ خارجی است. تجربه دشوار واردات تسلیحات در دوران جنگ ایران و عراق به‌عنوان یک تجربه شکل‌دهنده برای این سیاست ذکر شده است. البته پیش از انقلاب نیز تمایلاتی به خودکفایی در این زمینه وجود داشت.

رهبران سیاسی ایران، از جمله حسن روحانی و آیت‌الله خامنه‌ای، اهمیت خوداتکایی نظامی را به‌طور علنی بیان کرده‌اند. ایران، علیرغم محدودیت‌های صنعتی خود در مقایسه با قدرت‌های بزرگ، توانسته است با سرمایه‌گذاری در حوزه‌های خاصی مانند موشک‌های بالستیک، پهپادها، فناوری‌های سایبری و توانمندی‌های دریایی، اهداف کلیدی خود را بدون نیاز به حمایت خارجی دنبال کند. بخش بعدی به بررسی ارتباط این اهداف با قابلیت‌های صنعت دفاعی ایران می‌پردازد.

دستیابی به اهداف کلیدی نظامی

یکی از اهداف اصلی نظامی ایران، بازدارندگی در برابر حملات خارجی است. بر اساس ارزیابی آژانس اطلاعات دفاعی ایالات متحده (DIA)، این بازدارندگی بر توانایی تهدید به پاسخ از راه دور و جلوگیری از دسترسی به خاک ایران استوار است. ایران با استفاده از تجهیزات کم‌هزینه و کمتر پیشرفته‌ای که عمدتاً به‌صورت بومی طراحی و تولید می‌شوند، به این اهداف دست یافته است.

در حوزه هوایی، موشک‌های بالستیک و پهپادها نقش مهمی در بازدارندگی استراتژیک ایران ایفا می‌کنند. این توانایی‌ها به ایران امکان واکنش سریع و منعطف در بحران‌ها را می‌دهد و ستون فقرات بازدارندگی ایران به شمار می‌روند. توسعه این موشک‌ها بخشی از سرمایه‌گذاری‌های کلیدی ایران است که ریشه آن را می‌توان در خاطرات تاریخی جنگ ایران و عراق یافت، زمانی که ایران توانایی مقابله به‌مثل با حملات موشکی عراق را نداشت.

در حوزه دریایی، ایران با استفاده از قابلیت‌های خاص و تاکتیک‌های چریکی، مانند قایق‌های تندرو، مین‌های دریایی و موشک‌های ضدکشتی، مانع از دسترسی دیگر کشورها به خلیج فارس شده است. این قابلیت‌ها عمدتاً توسط سپاه پاسداران در تنگه هرمز به کار گرفته می‌شوند.

ایران با اولویت‌بندی حوزه‌های خاص و دست‌یافتنی، مانند موشک‌های بالستیک و توانمندی‌های دریایی، اطمینان حاصل کرده است که عناصر کلیدی بازدارندگی‌اش به‌طور بومی تولید می‌شوند.

حمایت از دوستان و متحدان

ایران از صادرات تسلیحات نه به‌عنوان منبع درآمد، بلکه به‌عنوان ابزاری در سیاست خارجی برای تقویت متحدان و نیروهای نیابتی خود در کشورهایی مانند سوریه، لبنان، یمن، عراق، سودان و ونزوئلا استفاده می‌کند. هرچند صادرات تسلیحاتی سود مالی قابل‌توجهی دارد، این صادرات بیشتر برای دستاوردهای استراتژیک، مانند افزایش توانمندی‌های نیروهای نیابتی (مانند حزب‌الله لبنان و حوثی‌ها) و تعمیق وابستگی کشورهای دیگر به ایران به کار می‌رود. صادرات پهپادهای ایرانی به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین نیز نمونه‌ای از این رویکرد است که برای ایران اعتبار و جایگاه ویژه‌ای به‌عنوان یک قدرت صنعتی دفاعی ایجاد کرده است. همچنین، با تمرکز روسیه بر نیازهای داخلی، ایران می‌تواند بخشی از بازار صادرات تسلیحات را تصاحب کند و اعتبار بین‌المللی خود را افزایش دهد.

ایجاد یک روایت

ایران تلاش زیادی برای شکل‌دهی روایت‌های مطلوب در داخل و خارج انجام می‌دهد. با تبلیغات گسترده درباره توانایی‌های صنعتی و صادراتی خود، ایران می‌کوشد توانایی خود را در تأمین امنیت داخلی و افزایش بازدارندگی به نمایش بگذارد. این تبلیغات که شامل انتشار گسترده تصاویر و بیانیه‌های مطبوعاتی است، در محیط اطلاعاتی داخلی ایران تأثیر بیشتری دارد و موجب تقویت اعتماد عمومی به توانمندی‌های دفاعی کشور می‌شود.

این تلاش‌ها همچنین به ایران جایگاه بالاتری در زمینه توانایی‌های تکنولوژیکی و نظامی می‌بخشد و استقلال کشور را در برابر تلاش‌های قدرت‌های خارجی برای محدود کردن قابلیت‌های دفاعی و تهاجمی آن برجسته می‌کند. علاوه بر این، کمک‌های نظامی ایران به دیگر کشورها به‌عنوان ابزار تبلیغاتی برای نمایش توانایی‌های صنعتی و فناوری دفاعی کشور و توانایی حمایت از متحدان یا مقابله با دشمنان عمل می‌کند. این تبلیغات به جذب خریداران بالقوه برای محصولات دفاعی ایران نیز کمک می‌کند.

مثال: پهپادها

تمرکز ایران بر تولید بومی پهپادها بخش مهمی از استراتژی آن برای مقابله با زرادخانه‌های بزرگ‌تر دشمنانش است. پهپادهای ایرانی مانند سری شاهد، ابابیل و مهاجر، به‌صورت داخلی طراحی و تولید می‌شوند و اغلب با استفاده از فناوری‌های خارجی بازمهندسی شده‌اند. این پهپادها نقش‌های نظارتی و نظامی را ایفا می‌کنند و امنیت داخلی ایران را تقویت کرده و امکان حملات دقیق، مانند حمله تلافی‌جویانه به اسرائیل در آوریل، را فراهم می‌کنند.

پهپادهای ایران در مقایسه با نمونه‌های مشابه بین‌المللی و سیستم‌های دفاعی طراحی‌شده برای مقابله با آن‌ها، مقرون‌به‌صرفه هستند. این پهپادها همچنین از استراتژی ضد‌دسترسی/ممانعت منطقه‌ای (A2/AD) ایران حمایت می‌کنند، از تجاوز به قلمرو ایران جلوگیری کرده و توانایی حملات سریع را نشان می‌دهند. علاوه بر این، پهپادهای ایرانی در صادرات نظامی، به‌ویژه به روسیه برای استفاده در اوکراین، نقش کلیدی ایفا کرده‌اند و اعتبار بین‌المللی ایران و توانمندی‌های صنعتی آن را به نمایش گذاشته‌اند.

تمرکز بر پهپادها نمونه‌ای از سرمایه‌گذاری دفاعی است که به ایران کمک کرده علی‌رغم محدودیت‌های نیروهای متعارف، توانایی‌های نظامی کلیدی خود را حفظ کند و روایت قدرت تکنولوژیکی و نظامی خود را تقویت کند.

نتیجه‌گیری و پیامدها

ایران معمولاً به‌عنوان الگویی برای تقلید شناخته نمی‌شود، اما بررسی عملکرد آن می‌تواند درس‌هایی ارائه دهد. با وجود تفاوت‌های چشمگیر در اهداف و محدودیت‌های استراتژیک ایران و بریتانیا، اقدامات ایران در توسعه و بهره‌برداری از پایه صنعتی دفاعی خود قابل توجه است. ایران با تعریف اولویت‌های استراتژیک و شناسایی قابلیت‌های نظامی حیاتی برای دستیابی به اهداف خود، توانسته است در مواجهه با کمبود منابع، با خلاقیت از فناوری‌های ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر بهره ببرد.

ایران منابع محدود خود را به حوزه‌های فناوری‌ای هدایت کرده که از قابلیت‌های خاص و کلیدی پشتیبانی می‌کنند. علاوه بر این، با سیگنال‌دهی واضح به دشمنان و مشتریان بالقوه، نقاط قوت خود را برجسته می‌کند. این رویکرد باعث شده است که ایران بتواند سیاست صنعتی دفاعی خود را در راستای اهداف استراتژیک گسترده‌تر به‌کار گیرد.

هرچند روش‌های ایران ممکن است برای بریتانیا مناسب یا مطلوب نباشد، درس‌هایی در نحوه استفاده خلاقانه و هدفمند از پایه صنعتی دفاعی برای دستیابی به اهداف استراتژیک وجود دارد. بریتانیا می‌تواند با شناسایی فناوری‌های کلیدی برای پشتیبانی از قابلیت‌های بحرانی و همسو کردن اهداف صنعتی دفاعی با اهداف استراتژیک خود، سیاست صنعتی دفاعی تأثیرگذاری را دنبال کند که استفاده کارآمدتری از منابع داشته باشد و اهداف بین‌المللی گسترده‌تر را محقق کند.